Stres i możliwości radzenia sobie z nim w życiu codziennym

Stresu nie powinno się rozpatrywać wyłącznie w kategorii biologicznej. Należy go interpretować również jako wzajemną interakcję pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem, szczególnie gdy relacja ta jest oceniana przez niego jako obciążająca lub przekraczająca zasoby, a przez to zagrażająca jego dobrostanowi. Podmiot, zdając sobie z tego sprawę i przeżywając intensywne oraz często przykre emocje, będzie dążył do zmiany sytuacji. Badacze określili aktywność, która jest ukierunkowana na zmianę, mianem „radzenie sobie ze stresem”. Stres w życiu codziennym jest niezmiernie ważnym tematem.

KONCEPCJA STRESU PSYCHOLOGICZNEGO I RADZENIA SOBIE Z NIM

Najczęściej cytowanym na świecie i najwybitniejszym jak dotychczas autorytetem w dziedzinie badań nad stresem jest amerykański psycholog Richard Lazarus. Wspólnie z Suzan Folkman współpracował w przełomowych badaniach nad stresem psychologicznym, emocjami i procesem radzenia sobie. Zgodnie z ich teorią stresu nie należy rozpatrywać wyłącznie w kategorii biologicznej, rozumiejąc go jako bodziec lub reakcja, lecz należy go interpretować w kategoriach wzajemnej interakcji pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem. Relacja ta może być oceniana przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby albo zagrażająca jej dobrostanowi (Terelak, 2017). Autorzy swoje rozważania nad stresem rozpoczęli od nadania znaczenia wzajemnym relacjom i oddziaływaniom zachodzącym pomiędzy jednostką a jej otoczeniem. Proces ten określili mianem transakcji, to pewna całość, w której człowiek oraz dany kontekst sytuacyjny czy też otoczenie wzajemnie na siebie oddziałują. Według badaczy proces transakcji zawsze podlega ocenie poznawczej (cognitive appraisal) podmiotu. Najpierw odbywa się ocena pierwotna (primary appraisal), podczas której człowiek dokonuje analizy relacji z otoczeniem i wzajemnych oddziaływań w kontekście wpływu wywieranego na jego dobrostan. Zgodnie z założeniami R. Lazarusa i S. Folkman stresem jest zatem „określona relacja (relationship) pomiędzy osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz zagrażająca jej dobrostanowi” (Lazarus, Folkman, 1984).
Ocena pierwotna związana jest nierozłącznie z emocjami. Ale są one w stosunku do niej wtórne i pojawiają się jako jej efekt. Proces emocjonalny jest ściśle wpisany w transakcję stresową. Emocje mogą być różnego rodzaju: żal, smutek, strach, obawa, nadzieja, zapał, radość, ulga, zazdrość, poczucie winy i inne (Terelak, 2017).
Jeżeli osoba uzna, że relacja jest stresowa, rozpoczyna się proces oceny wtórnej (secondary appraisal). Ocena ta dotyczy możliwości podjęcia działań służących usunięciu przyczyny stresu lub złagodzeniu jego następstw, a w przypadku wyzwania osiągnięciu korzyści. W ocenie wtórnej jednostka odnosi się do źródeł stresu, jak i własnych możliwości poradzenia sobie z nim (zasobów). Ocena pierwotna i wtórna są ze sobą sprzężone i wzajemnie oddziałują na siebie. Ocena wtórna może zmienić ocenę pierwotną z zagrożenia na wyzwanie i odwrotnie. Podmiot, zdając sobie sprawę z zakłóceń równowagi adaptacyjnej i zagrożeń oraz przeżywając intensywne oraz często przykre emocje, będzie dążył do zmiany tej sytuacji. Badacze określili aktywność, która jest ukierunkowana na zmianę, mianem: radzenie sobie ze stresem (Lazarus, Folkman, 1984).
Cel radzenia sobie ze stresem według autorów koncepcji nie musi być przez jednostkę uświadamiany, a ocena sytuacji nie musi być realistyczna. Umożliwia to zaliczenie mechanizmów obronnych do form radzenia sobie, mimo że u ich podłoża leży nieświadome zniekształcanie rzeczywistości, ale jednocześnie pełnią one ważną rolę adaptacyjną w sytuacji stresowej. Badacze wyróżniają dwie funkcje radzenia sobie:

• radzenie zorientowane na problem (instrumentalne, zadaniowe);
• radzenie ukierunkowane na regulację emocji (obniżanie przykrych stanów emocjonalnych) (Gerring, Zimbardo, 2017).

Dowody empiryczne oraz obserwacja w praktyce wykazały jednak, że nawet najtrudniejszym sytuacjom w życiu człowieka towarzyszą pozytywne przeżycia emocjonalne. Folkman nadała nową rangę emocjom pozytywnym i sformułowała nowe pojęcie:

• radzenie skoncentrowane na znaczeniu (Folkman, Moskowitz, 2000). 

Jest to trzecia funkcja radzenia sobie (poza zadaniową i emocjonalną). Nawet w najtrudniejszych sytuacjach można odnaleźć emocje pozytywne i nadać im sens. Znaczenie może mieć poziom globalny (wartości, przekonania o sobie, o świecie) oraz sytuacyjny (ocena danej sytuacji dla uzyskania dobrostanu). Ta forma radzenia jest uruchamiana przez dystres i jednostka, przewartościowując go, dąży do uzyskania emocji pozytywnych. 
Radzenie oparte na znaczeniu przyjąć może następujące formy:

• urealnianie priorytetów i przekształcanie celów – rezygnacja z celów nierealnych i poszukanie nowych,
• znajdowanie korzyści w doświadczeniach stresowych – wzrost po traumie,
• przypominanie korzyści osiąganych kiedyś w sytuacji stresowej,
• nadawanie zwykłym zdarzeniom pozytywnego znaczenia,
• wzmacnianie pozytywnego afektu dotyczącego świata i siebie.

Badaczki podkreślały znaczenie pozytywnych emocji dla całego procesu radzenia sobie ze stresem, gdyż działają one motywująco na dwie pozostałe funkcje (działanie zorientowane na problem i emocje). Dzięki emocjom pozytywnym jednostka ukierunkowuje się w stronę działań zaradczych i adaptacyjnych, a jej uwaga zostaje odwrócona od długotrwałego stresora. Możliwa jest wówczas ochrona zasobów, a nawet odbudowanie tych utraconych, szczególnie psychologicznych.

KONCEPCJA STRESU STEVANA HOBFOLLA

Stevan Hobfoll, amerykański psycholog zdrowia, jest autorem koncepcji stresu określanego jako Teoria Zachowania Zasobów (Conservation of Resources Theory, COR). Dla autora centralne miejsce w problematyce stresu zajmuje pojęcie zasobów – ich zdobywanie, utrzymanie i ochrona przed utratą. Do zasobów Hobfoll zalicza „przedmioty, warunki, cechy osobowości, energię, które są cenione i potrzebne bezpośrednio lub pośrednio do przetrwania albo służą do zdobywania nowych zasobów” (Hobfoll, 2006). Zasoby, które są ściśle związane z przetrwaniem jednostki, a także współzależą od siebie, dzieli na cztery grupy (Modrzyński, 2018):

• zasoby materialne,
• zasoby stanu (zdrowie, rodzina, dobra praca i inne),
• zasoby podmiotowe – osobiste (czynniki psychologiczne, cechy osobowości),
• zasoby energii.

Hobfoll podkreśla, że zasoby osobiste dotyczące cech psychologicznych kształtowane są w toku wczesnych doświadczeń rozwojowych w zdrowych relacjach z rodzicami, polegających na miłości, szacunku i bezpieczeństwie. Od zasobów stanu zależy dostęp do innych zasobów i związane są one z kategorią ról społecznych. Część z nich musimy sobie wypracować, niektóre otrzymujemy w genach lub w spadku. Zasoby energii można wymieniać na inne kategorie zasobów, ale najcenniejsze są one przed wymianą. Autor stworzył własną listę 74 zasobów, które uwzględnił w teorii COR (Hobfoll, 2006).
W Teorii Zachowania Zasobów za „stres psychologiczny uznaje się reakcję wobec otoczenia, w której występuje zagrożenie utratą zasobów albo strata zasobów już nastąpiła lub nie został osiągnięty oczekiwany zysk, a zainwestowano zasoby – co oznacza stratę” (Hobfoll, 1989). Według Hobfolla w obliczu stresu ludzie korzystają z dostępnych zasobów w celu pomyślnej adaptacji, co określamy inwestowaniem zasobów. Skuteczność będzie tu zależała od ich dostępności. Konieczne jest zatem inwestowanie zasobów, aby zapobiegać ich utracie, aby wyrównywać straty i zyskiwać nowe zasoby (Bernat, Krzyszkowska, 2017).
W przypadku gospodarki zasobami w tym modelu mówi się o dwóch cyklach: zysków i strat. Przebiegają one według autora w spiralach, analogicznie nazywanych spiralą zysków i strat. Straty są bardzo dotkliwe, gdyż osoby, które nie mają wiele do zainwestowania, starają się jedynie ochronić pozostałe im, niewielkie zasoby. Prowadzi to często do biernych zachowań oraz do przewlekłych skutków stresu. Ponadto, niedostatek zasobów jest przyczyną wzrostu ryzyka straty, a także pociąga za sobą kolejne straty zasobów. Podkreśla się znaczenie prowadzenia badań nad osobami i grupami ubogimi w zasoby i narażonymi na ich utratę, w tym osób zagrożonych wypaleniem zawodowym, utratą zdrowia, wykluczeniem społecznym, uzależnieniami. Osoby bogate w zasoby, będące w spirali zysków, chronią i pomnażają swoje zasoby, a w sytuacji stresu są one w stanie odwrócić pojawiającą się spiralę strat i osiągać zyski (Modrzyński, 2018). Autor skonstruował narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami. Za jego pomocą bada się obciążenie czynnikami stresowymi.

UWARUNKOWANIA STRESU

Czynniki powodujące stres psychologiczny mogą mieć wiele źródeł pochodzenia, różnie też są one interpretowane według autorów i określamy je mianem stresorów (Terelak, 2017). 
Stresory mogą być rozumiane jako wydarzenia życiowe, zarówno o pozytywnym i negatywnym znaczeniu, które charakteryzują się zaistnieniem zmiany. Badacze do źródeł stresu zaliczają też trudności życia codziennego i drobne utrapienia. Mimo że mają one mniejsze natężenie, mogą wpływać na funkcjonowanie jednostki. Do najsilniejszych stresorów zalicza się wydarzenia ekstremalne lub traumatyczne powodujące ciężkie następstwa u człowieka (Heszen, 2013). 
Lazarus i Cohen podzielili stresory na:

• wydarzenia dotykające dużej grupy osób (katastrofy, wojna),
• poważne zdarzenia jednostkowe (ciężka choroba, rozwód, utrata pracy, śmierć bliskich),
• mniejsze trudności i uciążliwości życia codziennego.

Lepore i Evans dodali do powyższych jeszcze dwa rodzaje stresorów:

• środowiskowe (hałas, zatłoczenie, temperatura),
• stresory roli (pełnienie ról społecznych, sprzeczność wymagań, obowiązki zawodowe, przeciążenia, brak wsparcia, niski stopień kontroli).

Istotny też jest podział przyczyn stresu ze względu na nasilenie i czas trwania: stresory ostre (np. zabieg operacyjny), sekwencje stresorów (np. sprawa rozwodowa), chroniczne, ale nie ciągłe (np. problemy seksualne), przewlekłe chroniczne (np. niepełnosprawność, bezrobocie, przeciążenia, opieka nad ciężko chorą osobą). Stresory chroniczne uważa się za szczególnie szkodliwe dla człowieka i nadwyrężające jego możliwości adaptacyjne. Należy też mieć na uwadze, że stresor o charakterze wydarzenia życiowego może zapoczątkować stresory przewlekłe. Oznacza to, że jeden rodzaj stresora może być przyczyną kolejnego. Mechanizm ten nazywamy proliferacją stresu (Heszen, 2013). 
Radzenie ze stresem może być rozumiane jako proces, strategia i styl (Grygorczuk, 2008):

• Proces, który rozpatrywany jest jako pewna całość w przedziale czasowym, charakteryzująca się złożonością struktury, dynamiką i rozwojem. Celem tego procesu jest poprawa relacji podmiotu z otoczeniem (funkcja zadaniowa, instrumentalna) oraz samoregulacja emocji (funkcja ekspresywna). Proces radzenia sobie kończy się rozwiązaniem konfrontacji stresowej lub może trwać do końca życia. Jego cechą jest też pewna fazowość i zmienność. 
• Strategia występuje w procesie radzenia sobie ze stresem jako jego ogniwo, element. Stosowanie poszczególnych strategii ma na celu spełnienie obydwu funkcji radzenia sobie ze stresem: zmianę sytuacji na lepszą i kontrolę emocji. Im więcej strategii w repertuarze jednostki, tym większa szansa na dostosowanie zachowań do wymogów sytuacji. Osoby z małym zasobem strategii są skłonne do bierności i zachowania obronnego. Istnieją różnorodne klasyfikacje strategii radzenia sobie ze stresem, do niektórych z nich skonstruowano narzędzia diagnostyczne. Lazarus definiuje „strategię jako ciągle zmieniający się wysiłek poznawczy i behawioralny skierowany na specyficzne wymagania zewnętrzne lub/i wewnętrzne, które oceniane są jako obciążające lub przekraczające możliwości człowieka”. Wyodrębnił on następujące strategie:
• zadaniowe:
• poszukiwanie informacji na temat sytuacji stresowej, aby podjąć działania zaradcze; 
• działanie bezpośrednie ukierunkowane na uporanie się z transakcją i uwarunkowane sytuacją, np. nauka przed egzaminem; 
• powstrzymanie się od działania, nie zawsze oznaczające bierność, jest to też zaniechanie pewnych działań eskalujących problem;
• emocjonalne:
• metody intrapsychiczne związane z regulowaniem emocji, zmniejszeniem napięcia i lęku, zachowaniem dystansu, zwiększeniem poczucia kontroli, również stosowanie mechanizmów obronnych (Heszen, 2013). 

Radzenie sobie ze stresem to specyficzny rodzaj aktywności podejmowanej w sytuacji stresowej. Jest to dynamiczny proces składający się z mniejszych jednostek – strategii, które mogą być różnorodne w zależności od właściwości człowieka, sytuacji i wzajemnych interakcji. Właściwości człowieka są raczej ustabilizowane, sytuacja i relacje zmieniają się w czasie. Poza procesem i strategiami wyróżnia się ponadto style radzenia sobie ze stresem:

• Styl radzenia sobie ze stresem (coping style) jest rozumiany jako indywidualnie zróżnicowana tendencja do określonego zachowania w sytuacji stresowej. Wynika ona z właściwości, dyspozycji podmiotu, które warunkują i wyznaczają kierunki działania. Pojęcie stylu radzenia sobie zostało wprowadzone dla wyjaśnienia, dlaczego ludzie różnie zachowują się w podobnych warunkach stresowych. Styl określa indywidualne, specyficzne dyspozycje wyznaczające to zachowanie i określa występujące między ludźmi różnice w tym zakresie. Pojęcie stylu radzenia sobie ze stresem jest nadrzędne w stosunku do strategii i charakteryzuje się większym stopniem abstrakcyjności i ogólności (Heszen, 2013).

Obecnie dane empiryczne oraz doświadczenia w praktyce wskazują na zmienność i adaptacyjność procesu radzenia, a styl traktuje się jako zmienną osobowościową, mającą względną stałość u danej osoby w różnych sytuacjach życiowych.

CZYNNIKI OSOBOWOŚCIOWE I SYTUACYJNE WPŁYWAJĄCE NA PROCES RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

Zgodnie z badaniami ostatnich lat rola czynników sytuacyjnych związanych ze stresem jest bardziej istotna niż rola samego podmiotu i jego właściwości w procesie radzenia sobie ze stresem. Obydwa te elementy – bardziej stabilne czynniki osobowe (podmiotowe) i raczej zmienne czynniki sytuacyjne – oddziałują na siebie w interakcji stresowej. To właściwości sytuacji w dużej mierze decydują o stosowanych strategiach. Szczególnie istotne jest nasilenie stresorów, długość ich trwania, lokalizacja, możliwość kontrolowania oraz obszar, którego dotyczą. Nasilenie stresora wyodrębnia uciążliwości codzienne, wydarzenia życiowe, ale też ekstremalne, traumatyczne sytuacje. Siła stresora ma ogromny wpływ na transakcję stresową i koreluje jednocześnie z właściwościami podmiotowymi jednostki. I tak dla osoby z niską samooceną oraz bez wsparcia społecznego nawet zwykłe, codzienne utrapienia mogą stać się sytuacjami przerastającymi możliwości poradzenia sobie (Terelak, 2017). 

PODSUMOWANIE

Podsumowując rozważania o stresie i sposobach radzenia sobie z nim, podkreślić należy, że jest on nieodłączną częścią zarówno świata wewnętrznego, jak i otoczenia zewnętrznego. Człowiek lepiej lub gorzej przystosowuje się w procesie radzenia sobie ze stresem do otaczającej go rzeczywistości. Radzenie sobie obejmuje poznawcze oraz behawioralne działania mające na celu poprawę zaistniałej sytuacji i regulację emocji. Istnieje wiele klasyfikacji strategii i stylów radzenia sobie ze stresem, ale nie ma w piśmiennictwie jednomyślności, które z nich mają charakter uniwersalny i są najbardziej skuteczne. Jest pewne, że stres i radzenie sobie ze stresem, poza wieloma innymi czynnikami, mają wpływ na stan zdrowia psychicznego i somatycznego człowieka. Ciąg wydarzeń życiowych – ujmowanych jako transakcje stresowe na przestrzeni lat – daje efekty skumulowane dla organizmu człowieka i to zarówno w wymiarze pozytywnym, jak i negatywnym. Jak podaje literatura i doświadczenia praktyczne, możliwe jest zredukowanie szkodliwego wpływu stresów na zdrowie i życie człowieka. Istotna jest świadomość jednostki, jej wiedza i postawy, styl życia oraz stosowanie efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem, które będą osłabiały negatywny wpływ sytuacji stresowych na organizm. Istotną sprawą jest nastawienie na rozwój kompetencji indywidualnych jednostki w radzeniu sobie ze stresem, a w sytuacji poważnych problemów kształtowanie umiejętności szukania profesjonalnego wsparcia. Istnieje zgodność wśród badaczy i praktyków, że zasoby, którymi dysponuje jednostka, pozwalają na sprostanie wymaganiom stawianym przez życie. Niewielkie zasoby uniemożliwiają skuteczne radzenie sobie z doświadczanymi codziennie sytuacjami stresowymi. Deficyty zwiększają ryzyko problemów psychologicznych i zdrowotnych poprzez uciekanie się do niekonstruktywnych i nieprzystosowawczych strategii radzenia sobie. Wymienione powyżej właściwości podmiotowe człowieka oraz czynniki sytuacyjne stresu, jak również całokształt uwarunkowań biologicznych, psychologicznych i społeczno-kulturowych wpływają i warunkują odporność człowieka na wydarzenia stresowe oraz stanowią moderatory w procesie radzenia sobie ze stresem. Badania i praktyka wskazują, że brak sukcesów w radzeniu sobie ze stresem prowadzi do rozwoju poczucia bezradności, zaburzeń psychosomatycznych, osłabia możliwości skutecznego działania oraz prowadzi do pasywności i rezygnacji w konfrontacji ze stresem życiowym.